DİVAN EDEBİYATI NAZIM ŞEKİLLERİ
1. GAZEL
Gazel Nazım Biçiminin Özellikleri:
En az beş en fazla on beş beyitten oluşan, en yaygın lirik şiir türüdür.
Aruzun her kalıbıyla yazılabilir.
Âşk, şarap, ayrılık, hasret, zamandan yakınma, felsefi-didaktik düşünceler, din ve tasavvuf gibi konular bu nazım biçimiyle ele alınır.
Uyak düzeni "aa, ba, ca, da, ..." biçimindedir.
İlk beyitine "matla", ikinci beyitine "hüsn-i matla"; son beyitine "makta" veya "taç beyit", ondan bir öncekine de "hüsn-i makta" denir.
En güzel beyitine "beyt-ül gazel" denir.
Şairin adı veya mahlası son beyitte geçer.
Gazeller redifleriyle adlandırılır.
Konu bakımından Halk şiirindeki koşmaya benzer.
Gazellerde genellikle her beyit farklı konudan söz eder. Konu birliği yoktur.
Konu birliği görülen gazellere "yek-ahenk gazel" denir. Bütün beyitleri aynı güzellikte olan gazellere "yek-avaz gazel" denir.
Dize ortalarında iç uyaklı olan ve dörtlük haline getirilebilen gazellere "musammat gazel" denir.
Örnek: Bu hüsnile o/ bi - vefa / şöhret-me'ab-ı şivedir. Hakka ki gün mihr-i semâ / âli-cenâb-ı şivedir.
Meyden midir bu haleti / hep nâz ü fitne adeti Çeşm-i siyâh-ı afeti / mest-i harâb-ı şivedir. (Danîş)
- Felsefi düşüncelerin dile getirildiği gazellere "hikemi gazel" adı verilir. - Divan şiirinde en ünlü gazel şairleri şunlardır: "Fuzuli, Nabi, Nedim, Baki, Naili"
2. KASİDE
Kaside Nazım Biçiminin Özellikleri:
En az otuz üç, en fazla doksan dokuz beyitten oluşan kaside din ve devlet büyüklerini övmek ya da yermek amacıyla yazılan şiirlerdir.
Aruzun değişik kalıplarıyla yazılır.
Uyak düzeni gazele benzer: "aa / ba / ca / da /ea"
Gazelde olduğu gibi ilk beyte "matla", son beyte "makta", en güzel beyte "beyt-ül kasid", şairin adı veya mahlasının geçtiği beyte "taç beyit" denir.
Kasideler adını rediflerinden, uyaklarındaki son ünsüzden veya nesib bölümündeki tasvirlerden alır.
En ünlü kaside şairleri şunlardır: "Nefi, Nedim, Fuzuli, Baki..."
Kasidenin Bölümleri:
Nesib - Teşbib: Bu bölümde kasideyle ilgisi olmayan tasvirler yapılır (yaz, taş, saray, bahar, bahçe...).
Girizgâh: Asıl konuya giriş bölümüdür. Bir veya birkaç beyitten oluşur.
Methiye: Allah'ın, peygamberin, padişahın veya önde gelen kişilerin övüldüğü bölümdür.
Fahriye: Şairin kendini övdüğü bölümdür.
Tegazzül: Kasidenin ölçüsüne uygun olarak araya sıkıştırılan gazeldir.
Dua: Bu bölümde kasidenin sunulduğu kişiye sağlık ve zenginlik dilenir.
Not: "Fahriye" ve "tegazzül" her kasidede bulunmayabilir.
Konularına Göre Kasideler:
Tevhid: Allah'ın birliğini, varlığını anlatan kasidelerdir.
Münacaat: Allah'a yakarışı dile getiren kasidelerdir.
Naat: Peygamberi öven kasidelerdir.
Medhiye: Devrin önde gelen kişilerini; din ve devlet adamlarını öven kasidelerdir.
Hicviye: Devrin yöneticilerini yermek için yazılan kasidelerdir.
Mersiye: Önemli birinin ölümünden duyulan acıyı dile getiren kasidelerdir.
Cülûsiyye: Padişahın tahta oturması münasebetiyle yazılan kasidelerdir.
Sûriyye: Düğün ya da sünnet gibi şenlikleri ele alan kasidelerdir.
Bunların dışında kasidelere, kasidenin nesib bölümünde bahar tasviri yapılmışsa bahariye, kış tasviri yapılmışsa şitâiyye, yaz tasviri yapılmışsa sayfiyye, atların tasviri yapılmışsa rahşiyye, bayram tasviri yapılmışsa lydiyye gibi adlar verilir.
3. MÜSTEZAT
Müstezat Nazım Biçiminin Özellikleri:
Artmış, çoğalmış demektir. Gazelin her dizesine, kullanılan ölçüye uymak koşuluyla bir kısa dize eklenerek oluşturulan nazım biçimidir.
Kısa dizelere "ziyade" adı verilir.
Kısa ve uzun dizeler arasında anlam ilişkisi vardır.
Uzun dizeler kendi aralannda, kısa dizeler de kendi aralarında uyaklanır.
Örnek: Çihre-i zibâsı anun gülşen-i cândur Halk-ı cihâna Mâ'i ridâsı sanasın âb-ı revândur Bâğ-ı cinâna Mutrib-i devrân ile cânânun elinden Nây gibi ben Nâle vü feryâd iderin hayli zamandur Kevn ü mekâna (Taşlıcalı Yahya)
4. KIT'A
Kıt'a Nazım Şeklinin Özellikleri:
Parça, bölüm anlamı taşır. -Aruzun her kalıbıyla yazılabilir. -En az 2 en fazla 12 beyitten oluşur. -Dört beyitten fazla olan kıt'alara "kıta-ı kebire" denir. -Uyak düzeni xa/xa/xa/xa... şeklindedir. -Genellikle "matla" ve "makta" beyti yoktur.
Örnek: İlm kesbiyle pâye-i rıf'at Arzû-yı muhal imiş ancak
Işk imiş her ne var âlemde İlm bir kîyl ü kâl imiş ancak (Fuzûli)
5. MESNEVİ
Mesnevi Nazım Biçiminin Özellikleri:
Fars edebiyatından alınan bir nazım biçimidir.
Her beyit kendi arasında uyaklıdır. "aa / bb / cc / dd..."
Divan edebiyatının en uzun nazım biçimidir. Hikâye ve romanın işlevini görür.
Aruzun kısa kalıplanyla yazılır.
Aşk, tasavvuf, kahramanlık, savaş gibi konuları işler.
Beyitler arasında anlamca bir bütünlük vardır.
Bir şairin beş mesneviden oluşan eserler bütününe "hamse" denir. Edebiyatımızda "Ali Şir Nevai, Taşlıcalı Yahya, Nevizade Atayi" hamse sahibi şairlerdir.
Edebiyatımızda ilk mesnevi Yusuf Has Hacip'in "Kutadgu Bilig' adlı eseridir. Eser, aruzun kullanıldığı ilk eserdir.
Türk Edebiyatının Önemli Mesnevileri:
Kutadgu Bilig (Yusuf Has Hacip)
İskendername (Ahmedi)
Vesilet-ün Necat (Süleyman Çelebi)
Harnârne (Şeyhi)
Leyla vü Mecnun (Fuzuli)
Hüsrev-ü Şirin (Şeyhi)
Hüsn-ü Aşk (Şeyh Galip)
Mantık-ut Tayr (Gülşehri)
Hayriyye (Nabî)
B) DÖRTLÜKLERLE KURULAN NAZIM BİÇİMLERİ
1. RUBAİ
Rubai Nazım Biçiminin Özellikleri:
İran (Fars) edebiyatından alınmış, tek dörtlükten oluşan bir nazım biçimidir.
Kendine özgü aruz kalıplarıyla yazılır. (Bunların sayısı 24 kadardır.)
Düşüncelerin özlü bir biçimde anlatılması temeline dayalı nazım biçimidir.
Genellikle felsefi konular, öğüt, aşk, şarap, din, tasavvuf konulan işlenir.
Uyak düzeni "aaxa" biçimindedir.
Genellikle mahlas kullanılmaz.
En büyük ustası Ömer Hayyam'dır.
Azmîzâde Haleti, sadece rubai yazan tek şair olarak bilinir.
Yahya Kemal Beyatlı, Arif Nihat Asya rubaileriyle tanınan şairlerimizdir.
Örnek: Bir merhaleden güneşle derya görünür Bir merhaleden her iki dünyâ görünür Son merhale bir fasl-ı hazandır ki sürer Geçmiş gelecek cümlesi rüya görünür (Yahya Kemâl)
2. TUYUĞ
Tuyuğ Nazım Biçiminin Özellikleri:
Divan şiirine Türk şairlerin kattığı bir nazım biçimdir.
Tek dörtlükten oluşur, uyak düzeni maniye benzer.
Halk şiirindeki maninin, Dîvan şiirine yansımış biçimi kabul edilir.
Konu sınırlaması yoktur, rubaideki konular tuyuğda da vardır. En çok aşk, aşk acısı, şarap konu edilir.
Mahlas kullanılmaz. Aruzun sadece "fâilâtün / fâilâtün / fâilün" kalıbıyla yazılır. -Rubaiden vezin ve cinas yönüyle ayrılır.
Edebiyatımızda en çok tuyuğ yazmış şair Kadı Burhanettin'dir.
Örnek: Ben seven hûblar içinde şâh imiş Sanasın yılduz mâh imiş Ben denize salmışam bir cânumı Kamu işi başaran Allâh imiş (Kadı Burhâneddin)
C) BENTLERLE KURULAN NAZIM BİÇİMLERİ
Bentlerden oluşan nazım biçimleri şunlardır:
Murabba
Şarkı
Muhammes
Müseddes
Müsebba
Müsemmen
Müselles
Mütessa
Terkib-i Bend
Terci-i Bend
Muaşşer
Taştir
Tardiye
Tesmin
Terbi
Tesdis
Tetsi
Tahmis
Tesbi
Taşir
1. MURABBA
Murabba Nazım Biçiminin Özellikleri:
Dört dizelik bentlerden oluşur. Uyak düzeni aaaa / bbba /ccca ... biçimindedir.
En az üç, en fazla altı bentten oluşur.
Övgü, yergi, din, felsefi konular işlenir.
Nedim ve Namık Kemal bu türün başarılı örneklerini sunan şairlerimizdir.
Not: Bir şairin bir gazelinin her beytinin üstüne başka bir şairin ikişer dize eklemesiyle oluşan murabbaya "terbi" denir.
2. ŞARKI
Şarkı Nazım Biçiminin Özellikleri:
Divan şiirine Türk şairlerin kattığı bir nazım biçimidir.
Halk edebiyatındaki türkünün etkisiyle oluştuğu ifade edilir.
Biçim bakımından murabbaya benzeyen şarkılar, genel olarak bestelenmek için yazılır.
Dörtlük sonlarında tekrar edilen bölüme nakarat adı verilir. Şarkılar bent ve nakarat bölümlerinden oluşur.
Dörtlük sayısı üç ve beş arasında değişir.
Genellikle aşk, sevgi, eğlence, kadın ve şarap konuları işlenir.
Uyak düzeni genelde abab (aaaa) / cccb / dddb... biçimindedir.
Lale devrinde gelişmiş ve yaygınlaşmıştır. Nedim ve Yahya Kemal bu türün önemli şairleridir.
Örnek: Sevdiğim canım yolunda hâke yeksan olduğum Iyddir çık nâz ile seyrâna kurbân olduğum Ey benim aşkınla bülbül gibi nâlân olduğum Iyddir çık nâz ile seyrâna kurbân olduğum
3. MUHAMMES
Muhammes Nazım Biçiminin Özellikleri:
Beş dizelik bentlerden oluşan bir nazım biçimidir.
Bent sayısı 4 ile 8 arasında değişmektedir.
Muhammes nazım biçimiyle her konu ele alınabilir.
Uyak düzeni "aaaaa / bbbba / cccca..." şeklindedir.
Uyarı: Beş dizeli bentlerden oluşan "tardiyye, tahmis, taştir" adlı nazım biçimleri de vardır:
Tardiyye: Muhammesten farkı, başka bir aruz kalıbıyla yazılması ve uyak düzenidir. Tardiyeler "aaaab/ccccb/ddddb..." şeklinde uyaklanır.
Tahmis: Bir gazelin beyitleri önüne üçer mısra ilave edilerek oluşturulan nazım biçimidir. Uyak düzeni "aaaAA/bbbBA/cccCA..." şeklindedir.
Taştir: Genellikle bir gazelin beyitlerinde mısralar arasına üç dize getirilerek oluşturulan nazım biçimidir. Uyak düzeni "AaaaA/BbbbA/CcccA..." şeklindedir.
4. MÜSEDDES: Bentleri altı mısradan oluşan nazım biçimidir.
5. MÜSEBBA: Bentleri yedi mısradan oluşan nazım biçimidir.
6. MÜSEMMEN: Bentleri sekiz mısradan oluşan nazım biçimidir.
7. MÜTESSA: Bentleri dokuz mısradan oluşan nazım biçimidir.
8. MU'AŞŞER: Bentleri on mısradan oluşan nazım biçimidir.
9.TERKİB-İ BENT
Terkib-i Bent Nazım Biçiminin Özellikleri:
Bent sayısı 5-10 arasında değişir. Bentleri oluşturan dizeler, genelde gazeldeki gibi uyaklanır.
Her bendin sonunda bir vasıta beyiti vardır. Vasıta beyti, her bendin sonunda değişir, bentten ayrı olarak kendi arasında uyaklanır.
Vasıta beytinin üstündeki beyitlerin tümüne "terkibhâne" adı verilir.
Felsefi ve sosyal düşünceler, zamandan yakınmalar, mersiyeler bu biçimle yazılır.
"Kanuni Mersiyesi" terkib-i bent biçiminde yazılmıştır.
Bağdatlı Ruhi ve Ziya Paşa bu nazım biçiminin ustalarıdır.
10. TERCİ-İ BENT
Terci-i Bent Nazım Biçiminin Özellikleri:
Birçok yönüyle terkib-i bende benzer. Fark şudur:
Vasıta beyitleri her bendin sonunda aynen kalır, değişmez.
Vasıta beyitlerinin üstündeki beyitlere "terci-hâne" adı verilir.
Daha çok Allah'ın varlığı, birliği, kâinatın sonsuzluğu gibi konular işlenir.